In 1919 neemt de ‘Vereniging van Belgische Steden en Gemeenten’, samen met het ‘Oeuvre Suisse en Belgique’ het initiatief om een wederopbouwwedstrijd in te richten. Volgens het architectuurtijdschrift ‘La Cité’ is Lier een duidelijk voorbeeld om te tonen hoe men dit moet aanpakken.
Ontwerp
Eenvoudig gesteld zijn activisten Vlaams-nationalisten die tijdens de oorlog samenwerkten met de Duitsers om een aantal Vlaamse eisen te verzilveren. Passivisten zijn de flaminganten die zich verzetten tegen deze werkwijze.
Koningshooikt telt tijdens de oorlog ongeveer 2300 inwoners. Verhoudingsgewijs lijdt het dorp zwaardere schade dan Lier. De rechtbank voor oorlogsschade behandelt 116 dossiers (voor Lier 774).
WOI is eigenlijk het resultaat van een ingewikkeld proces waarbij mensen op kritieke momenten gefaald hebben..
Onderwijs
Tijdens de negentiende en het begin van de twintigste eeuw is een groot deel van het Lierse onderwijswezen in handen van de Ursulinen.
Deze jongens en mannen uit Lier en Koningshooikt sneuvelden tijdens WOI aan het front.
In 1927 wordt in het eerste nummer van de eerste jaargang van het tijdschrift ‘Lier, vroeger en nu’ het verhaal ‘Het gestolen Duitsche vaandel tijdens de bezetting 1914’ gepubliceerd.
Eind september 1914 wordt het Koning Albert duidelijk dat de toestand in Antwerpen onhoudbaar zal zijn. Het Belgische leger vraagt daarop hulp aan de Franse en Britse militaire stafafdeling.
Op het plan ‘Oorlogsschade Lier Intra Muros’ (binnen de stadsvesten) zien we het spoor van vernieling door de stad.
Op dinsdag 6 oktober beginnen de Duitse troepen met het uitbranden van woningen, beginnend van de Antwerpsepoort tot de Antwerpsestraat (links op de kaart).
Op zondag 28 juni 1914 wordt aartshertog Franz-Ferdinand, de troonopvolger van Oostenrijk-Hongarije, door Servisch-Bosnische studenten vermoord in Sarajevo (hoofdstad van Bosnië). Bosnië maakt deel uit van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk.
Jozef Arras neemt in 1914 als 24-jarige soldaat bij het 7de Linieregiment deel aan WOI. De gevechten hebben grote invloed op zijn gezondheid. Hij wordt rond 18 september in het Antwerpse Stuivenbergziekenhuis opgenomen met hartklachten. Na genezen te zijn verklaard belandt hij amper 10 dagen later in het Lierse ziekenhuis.
Frans Verschoren , een Lierse vluchteling en tevens vriend van Felix Timmermans en Isidore Opsomer, beschrijft in enkele van zijn novellen het leven van de Belgische vluchtelingen in Londen tijdens de Eerste Wereldoorlog.
Midden 2013 is een Liers oorlogsmonument terug van even weggeweest. Het gedenkteken voor het 4de artillerieregiment moest wijken voor de bouwwerken in de voormalige kazerne. Maar sinds de zomer van 2013 staat het monument terug aan de rand van het grasveld voor het zwembad.
Bernard Janssens (°Lier 23 maart 1887 – +Lier 6 februari 1976) behoort tot het eerder geprivilegieerde clubje Lierenaars dat tijdens het interbellum het culturele leven in Lier bepaalt. Zijn meest gekende werk zijn de toeristische wegwijzers her en der in de stad.
Door beschietingen gaan in Lier tijdens WOI heel wat kunstschatten verloren. In september 1914 heeft de stad al talrijke kunstschatten uit het stedelijk museum, de Sint-Gummaruskerk en begijnhofkerk in veiligheid gebracht in de kelders van het Sint-Elisabethgasthuis. Toch zijn de beschadigingen aan het Lierse kunstpatrimonium aanzienlijk.
In het interieur van de Sint-Gummaruskerk bevindt zich achteraan links tegen de muur een houten paneel. J.Van Der Wee maakte dit in 1915. Hij voorzag het bovenaan van het wapenschild van België, geflankeerd door de wapenschilden van de stad Lier en van het kapittel van Sint-Gummarus.
Koningshooikt telt tijdens de oorlog ongeveer 2300 inwoners. Verhoudingsgewijs is het dorp zwaarder getroffen dan Lier. Voor Koningshooikt worden door de rechtbank voor oorlogsschade 116 dossiers afgehandeld, voor Lier 774.
Vertrek uit Lier
Isidore Opsomer is bekend als realistisch en postimpressionistisch schilder van portretten, landschappen en stillevens. Daarnaast maakt hij ook etsen en lithografieën. In zijn briefwisseling beschrijft schrijver Frans Verschoren hoe de kunstschilder uit Lier vlucht in 1914.
Een stille getuige van de beschieting van fort Lier eind september 1914, zou deze granaat van 42 cm kunnen zijn, ware het niet dat het object ondertussen is verdwenen. Een foto is terug te vinden in een catalogus van de Musea van Oudheden en Toegepaste Kunsten van de Stad Antwerpen uit 1947.
Beschrijving van de schans
De schans Tallaart in Koningshooikt (Lier) maakt deel uit van de buitengordel rond de Vesting Antwerpen en ligt tussen het fort van Koningshooikt en het fort van Lier.
Ten zuiden van het Leopoldplein bevindt zich in 1914 nog het "Casino" omgeven door een grote tuin en ijzeren hekken. Het is een eclectisch gebouw uit 1851, naar ontwerp van architect Redig, opgetrokken door een zevental leden van de Grote Harmonie.
“De dood hield onder de dapperen een rijke oogst”, aldus een onbekend Duits officier die aan de slag om de Nete had deelgenomen.
Leopold Remouchamps en Marie Van der Waerheden krijgen vier zonen: Adolf (° 1883), Paul (°1885), Jules (°1887) en Léon (°1889). Adolf huwt in 1910 met Céline Clément. Hij schrijft op 2 augustus 1914 in zijn dagboek: “Alea jacta est, de teerling is geworpen .... Wij zijn dus in oorlog met Duitschland ...”.
Gemeentes zagen zich genoodzaakt alternatief geld uit te brengen tijdens de oorlog omdat de bevolking de munten begon op te potten en haar vertrouwen in papiergeld verloren had.
In het Sint-Gummaruscollege stond een gedenkteken ter nagedachtenis aan de gesneuvelde oud-studenten. Het is in de loop der jaren verdwenen. Op 4 mei 1924 vindt de inwijding van het nieuwe college in de Paradijsstraat, nu Kanunnik Davidlaan, door Kardinaal Mercier plaats. Tegelijk wordt het gedenkteken onthuld.
WOI betekent naast materiële schade ook een mentale opdoffer voor de Normaalschool. Leerlingen en leerkrachten trekken naar het front of slaan op de vlucht. Sommigen blijven lange tijd in het buitenland. Tijdens de beschieting eind september - begin oktober 1914 wordt de school gedeeltelijk vernield.
107 jongens vertrekken vanuit Koningshooikt naar het front, 94 keren weer en 13 sneuvelen. In de Sint-Jan Evangelistkerk draagt men tijdens de oorlog elke week op maandag een mis op voor de soldaten aan het front en een voor de gesneuvelden. In de kerk wordt na de oorlog het gedenkteken voor de Hooiktse soldaten die gesneuveld zijn, opgericht.
Al van bij het begin van de Eerste Wereldoorlog verkeert ons land in een hopeloze situatie wat de voedselvoorziening betreft. Maar liefst driekwart van het tarwe dat in België wordt gebruikt, komt van overzee. Door de oorlog valt die invoer weg.
Over de aanvaller Generaal von Beseler en zijn derde legerkorps, eind september 1914.
Tijdens WOI verschijnt een aantal vluchtelingenbladen ten behoeve van de Belgische vluchtelingen in Frankrijk, Groot-Brittannië en Nederland. Naast enkele grote bladen, zoals het Franstalige 'Le XXe Siècle' en het meer flamingante 'De Stem uit België', verschijnen er ook kleinere vluchtelingenblaadjes.
Tijdens WOI zorgen liefdadigheidsorganisaties ervoor dat de kantwerksters die het erg moeilijk hebben, weer aan de slag kunnen. De motieven in die oorlogskant zijn meestal patriottisch. Deze 'War Lace' wordt uitgevoerd naar geallieerde landen en met een echtheidscertificaat verkocht ten voordele van de oorlogsinvaliden.
Reeds voor het uitbreken van WOI maakt het Belgische leger plannen om de Vesting Antwerpen, waartoe de forten van Lier, Koningshooikt en de redoute of veldschans van Tallaart behoren, bij een vijandige aanval te verdedigen.
augustus – september – oktober 1914
Na de belegering van de forten door de Duitse troepen, moeten de Belgische eenheden de forten en verdedigingstellingen tussen Walem en Lier op 2 oktober 1914 verlaten. De Belgische troepen trekken zich terug achter de Nete. Ze graven er loopgraven en organiseren de verdediging van de overgangen en de noordelijke Netedijken.
Van 9 tot 26 september 1914 is de staf van Koning Albert gevestigd in het stadhuis van Lier. Van hieruit wordt de tweede uitval in de rug van het Duits leger gecoördineerd.
Het aantal Gasthuiszusters onder leiding van M. Pauwels schommelt tijdens de oorlogsjaren tussen 9 en 42. Zelfs tijdens deze onzekere jaren gebeurt nog jaarlijks een intrede.
Tijdens de slag om de vesting Antwerpen komt voor het eerst een Britse divisie in actie op Belgisch grondgebied.
Het Duitse leger ontwerpt net voor het uitbreken van WOI krachtige artillerie waartegen geen enkel fort bestand blijkt.
De optekeningen dateren van ten minste vijf jaar na de gebeurtenissen.
Hoek Grote Markt – Vismarkt, Hoge Brug
De beschietingen op het eind van september 1914 en de vernielingen begin oktober 1914 veroorzaken grote schade in de stad. Meer dan 700 panden worden vernield, 760 zwaar beschadigd. Zicht op de vernielde Hoge Brug, huizen aan de Vismarkt, hoek Grote Markt.
De Lierse kunstschilder, tekenaar en etser Raymond de la Haye sneuvelt in de begindagen van WOI, in nacht van 6 augustus 1914 op de heuvel van Rabosée nabij Luik. Hij is dan net 32 jaar geworden.
Brieven van de Ursulinen
In hun briefwisseling schrijven de zusters Ursulinen over de vernielingen aan het klooster in oktober 1914.
Na de onafhankelijkheid van België in 1830 krijgt het land een strikte neutraliteit opgelegd. De vrees voor een Europees conflict of een inval blijft bestaan, in de eerste plaats vanuit Nederland of Frankrijk.
De Lierse Sint-Gummaruskerk wordt beschouwd als één van de gaafste voorbeelden van de Brabantse gotiek. De toren, de bedaking en een aantal gewelven van de kerk raken tijdens de gevechten eind september en begin oktober 1914 door Brits, Belgisch of Duits artillerievuur beschadigd.
Jozef Meulepas tekent het relaas op in een schrift en dateert het achteraan augustus 1919. Teksten zijn geïllustreerd met prentbriefkaarten van plekken waar de familie Meulepas in Engeland verblijft.
De Lierse Grote Markt ziet er vandaag ouder uit dan dat ze werkelijk is. Driekwart van de panden lag in puin na vernielende in 1914. Bij de wederopbouw staat men voor een belangrijke architecturale keuze. Traditionele neostijlen halen het van de modernistische visie.
In het kader van de heropbouw worden tijdens WOI verschillende stedenbouwkundige plannen voorgesteld. Doel is uitbreiding van de stad mogelijk te maken en onder andere de verkeerscirculatie, toegankelijkheid en bereikbaarheid te verbeteren.
Tijdens WOI worden er in België 65.000 woningen vernield. Het Koning Albertfonds is één van de organisaties die noodwoningen levert. Tussen 1919 en 1924 worden in Lier 417 houten woningen gebouwd.
WO I ontregelt de hele economie: grondstoffen worden niet meer aangevoerd, producten niet verkocht. Traditionele ambachtslieden zoals kleermakers, schoenmakers en messenmakers worden net als bouwvakkers werkloos. Ook de kantnijverheid en bijhorende handel valt nagenoeg helemaal stil.
Op 8 oktober 1914 schrijft Maurice Van Oekel een brief aan zijn vriend Rudolphe.
Van Oekel woont op dat moment in ‘De Valk’, het huis van de katholieke zuil aan de Grote Markt. Hij somt de verwoestingen op in de stad.
Letterkundige Virginie Loveling houdt tijdens de Eerste Wereldoorlog een dagboek bij.
Van dinsdag 17 tot en met donderdag 19 augustus 1915 brengt ze een bezoek aan Lier.
Op 27 augustus schrijft ze volgend verslag:
De wijk aan de Antwerpsesteenweg is begin jaren’ 20 gebouwd als tuinwijk. De naam verwijst naar de herkomst van het fonds dat de bouw financiert: het Belgian Relief Fund uit Zuid-Australië.
De militaire acties van eind september – begin oktober 1914 veroorzaken veel schade in de stad. Ongeveer 700 huizen zijn verwoest, 750 onbewoonbaar. Reeds tijdens de oorlog financiert het Oeuvre Suisse en Belgique (OSB) de wederopbouw van een aantal woningen. Ook de Duitse overheid wil de wederopbouw mee financieren.
De Duitse overheid dwingt het Lierse stadsbestuur al in 1915 om de nog rechtopstaande gedeelten van beschadigde gebouwen te slopen of het geheel te herbouwen. Het stadsbestuur weigert. Ze laat enkel de muren met instortingsgevaar wegruimen.
‘Het eerste slachtoffer van de oorlog is de waarheid’.
Ook tijdens WOI worden beelden doelbewust gemanipuleerd: uitgevers, drukkers en fabrikanten stellen de vernieling soms spectaculairder voor dan ze in werkelijkheid was. Op identieke beelden ontdek je verschillen in zones waar puin en schade te zien is.
Lier is één grote puinhoop na de gevechten van eind september – begin oktober 1914. Vele woningen zijn verwoest. Stijn Streuvels bezoekt de stad een jaar na de gevechten en beschrijft wat hij ziet.
